Ο παιδιάτρος Κώστας Γρηγοράκος μας μιλάει για την παιδική παχυσαρκία και όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε για την μάστιγα της εποχής.
Διαβάστε επίσης: Το τρομακτικό λάθος που κάνεις στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού σου και θα του στοιχίσει στο μέλλον
Τι ορίζουμε ως παιδική παχυσαρκία;
(Καταρχήν να σας ευχαριστήσω για την φιλοξενία και να σας συγχαρώ για την πρωτοβουλία ενημέρωσης των αναγνωστών σας για το μείζον πρόβλημα της παιδικής παχυσαρκίας: Τα ΜΜΕ σε συνεργασία με τους επιστήμονες υγείας, έχουν την δύναμη να ενημερώνουν και να μεταβάλλουν λανθασμένες κοινωνικές συμπεριφορές (διατροφικές παρεκκλίσεις, καταχρήσεων καπνού και αλκοόλ, εξαρτήσεων από ουσίες και ηλεκτρονικά μέσα, bulling, ρατσισμού κτλ) προς όφελος της κοινότητας και των μελλοντικών γενεών. Συνεχίστε την καλή προσπάθεια!).
Ως «παχυσαρκία» ορίζεται η υπερβολική συσσώρευση και εναπόθεση λίπους στο σώμα, ενώ ως «υπερβάλλον βάρος» το πλεόνασμα του σωματικού βάρους σε σχέση με το ύψος και την ηλικία. Η παχυσαρκία έχει δυο τύπους: την κεντρική (σπλαχνική) παχυσαρκία, με αυξημένη κατανομή λίπους στο άνω τμήμα του σώματος, και την περιφερική παχυσαρκία, με εναπόθεση λίπους στους μηρούς και στους γλουτούς ή το συνδυασμό των δύο. Από τις δύο αυτές μορφές, η κεντρική παχυσαρκία αποτελεί τη νοσογόνο παχυσαρκία, αφού έχει αποδειχθεί ότι αυξάνει τη νοσηρότητα και τη θνησιμότητα.
Στα παιδιά, ο χρησιμοποιούμενος από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, Δείκτης Μάζας Σώματος (ΔΜΣ – BMI) έχει προτυποποιηθεί ανάλογα με την ηλικία και το φύλο, ώστε να αποδίδει καλύτερα την πραγματικότητα, λόγω της συνεχούς αλλαγής της σωματικής διάπλασης των παιδιών και των εφήβων. Με βάση τον ΔΜΣ τα παιδιά μπορούν να καταταχθούν σε λιποβαρή (μειωμένο σωματικό βάρος), νορμοβαρή (κανονικό), υπέρβαρα (αυξημένο) και παχύσαρκα (πολύ αυξημένο). Ευθύνη του παιδιάτρου είναι με βάση τα διαθέσιμα εργαλεία (ΔΜΣ, καμπύλες ανάπτυξης ύψους και βάρους και άλλα) να παρακολουθεί τακτικά και να ενημερώνει τους γονείς για τις παρεκκλίσεις του βάρους των παιδιών από το φυσιολογικό.
Επιτρέψτε μου εδώ να προσθέσω ότι ένα παιδί 6 χρονών που είναι παχύσαρκο έχει 25% πιθανότητες να παραμείνει παχύσαρκο και στην ενήλική του ζωή. Οι αριθμοί γίνονται αμείλικτοι έως τραγικοί αν το παιδί είναι παχύσαρκο στην ηλικία των 12 ετών: έχει 75% πιθανότητες να είναι παχύσαρκο στην ενήλικη ζωή του. Καταδικάζουμε (εμείς, οι ενήλικοι) τρία στα τέσσερα παιδιά να παραμείνουν παχύσαρκα σε όλη τους τη ζωή, από μια ηλικία που σε καμιά περίπτωση δεν έχουν ευθύνη των επιλογών και των συνηθειών τους…
Υπάρχουν και παθολογικά αίτια της παχυσαρκίας; Αν ναι πώς αντιμετωπίζονται;
Τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτό από την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα, ότι γενετικοί και κληρονομικοί παράγοντες σχετίζονται με την παχυσαρκία. Από την άλλη μεριά όμως η πιθανότητα να οφείλεται η νόσος σε ενδοκρινικές διαταραχές (π.χ. υποθυρεοειδισμό), όπως λανθασμένα πιστεύουν πολλοί γονείς και ζητούν συχνούς εργαστηριακούς ελέγχους, είναι πολύ μικρή. Σπάνια, η παχυσαρκία οφείλεται σε διάφορα γενετικά σύνδρομα και σε χρόνια χρήση φαρμάκων, όπως η κορτιζόνη. Να αναφέρουμε εδώ ότι και τα αντισυλληπτικά ενέχονται στην αύξηση του σωματικού βάρους και όταν κρίνεται σκόπιμο να χορηγούνται σε έφηβες, αυτό πρέπει να γίνεται κάτω από συνεχή ιατρική και γονική επίβλεψη.
Η αντιμετώπιση γίνεται ανάλογα με την αιτία που προκαλεί την παχυσαρκία, αλλά προφανώς περιλαμβάνει και τα γενικότερα μέτρα κατά της αύξησης του σωματικού βάρους στα οποία ελπίζω να αναφερθούμε στην συνέχεια.
Ποιες είναι οι αιτίες αύξησης των ποσοστών παχυσαρκίας στα παιδιά και στους εφήβους;
Στην ανησυχητική και παγκόσμια αύξηση της παχυσαρκίας συμβάλλει ο σύγχρονος τρόπος ζωής και κυρίως οι διατροφικές επιλογές και η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας. Η υπεραπασχόληση των γονέων με αποτέλεσμα την κατάργηση των καθημερινών οικογενειακών γευμάτων, η πυρηνική σύγχρονη οικογένεια, η έλλειψη χώρων παιχνιδιού στη γειτονιά, η καθιστική ζωή τόσο λόγω της αύξησης του χρόνου μελέτης όσο (και κυρίως) λόγω της κατάχρησης τηλεόρασης, ηλεκτρονικών παιχνιδιών και διαδικτύου, αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για τη διαμόρφωση της παραπάνω κατάστασης.
Νεώτερες μελέτες εμπλέκουν και άλλους παράγοντες στην αύξηση της παιδικής παχυσαρκίας: η παχυσαρκία της μητέρας κατά την κύηση, το κάπνισμα της εγκυμονούσης, η μικρή διάρκεια θηλασμού (κάτω των τριών μηνών), η καθυστερημένη εισαγωγή του παιδιού στο εκπαιδευτικό σύστημα (μετά τα 3-3,5 έτη), οι πάνω από 2 ώρες οθόνης την ημέρα είναι παράγοντες που κινούν πλέον το επιστημονικό μας ενδιαφέρον.
Ποιοι οι κίνδυνοι – συνέπειες για τα παχύσαρκα παιδιά και τους εφήβους;
Πρέπει να γίνει γνωστό ότι η παχυσαρκία και, ιδιαίτερα, η κεντρική (σπλαχνική) εναπόθεση λίπους αποτελούν παράγοντες κινδύνου για την ανάπτυξη μιας πλειάδας νοσημάτων, μερικά από τα οποία δεν φανταζόμαστε καν ότι συνδέονται αιτιολογικά με την παχυσαρκία: σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2, υπέρταση, καρδιαγγειακή νόσος, υπερλιπιδαιμία (αύξηση τριγλυκεριδίων και «κακής» χοληστερόλης), αναπνευστικά νοσήματα (άπνοια ύπνου, χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια) είναι τα πιο συχνά και, ελπίζω, πιο γνωστά. Παθήσεις των οστών και των αρθρώσεων, γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, λιπώδης διήθηση του ήπατος, σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών αλλά και ορμονοεξαρτώμενοι όγκοι (μαστού, ωοθηκών) είναι κάποια σοβαρά νοσήματα που διαφεύγουν της συσχέτισης με την παχυσαρκία. Να προσθέσω εδώ και την επίπτωση της νόσου στον, ευαίσθητο, ψυχισμό του παιδιού και του εφήβου: Κατάθλιψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση, κοινωνική παρενόχληση και απότοκη απομόνωση είναι πολύ συχνά επακόλουθα της παχυσαρκίας.
Τι πρέπει να περιλαμβάνει ένα καθημερινό διατροφικό πρόγραμμα για ένα παιδί και έναν έφηβο;
Εδώ, αν δεν καταχρώμαι την φιλοξενία σας, θα ήθελα να είναι πιο συγκεκριμένος: Όλοι κάνουμε γενικά σχόλια αλλά η ουσία μερικές φορές είναι κρυμμένη στις λεπτομέρειες!
Κάθε παιδί και έφηβος θα πρέπει να τρώει καθημερινά την παρακάτω αναφερόμενη ελάχιστη ποσότητα τροφών από τις 4 βασικές κατηγορίες τροφών (Προφανώς τροποποιημένη από τον παιδίατρο ανάλογα με την ηλικία και τα κιλά. Μέσα στην ίδια κατηγορία τροφών η μια μερίδα μπορεί να αντικατασταθεί με μια άλλη):
Κρέατα και άλλες πρωτεϊνούχες τροφές: Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει κάθε είδους κρέας, κοτόπουλο, ψάρι, αυγά, φασόλια γίγαντες, φακές, 2 μερίδες ημερησίως (Η μια μερίδα αντιστοιχεί σε 60-90 γραμμάρια μαγειρευμένου κρέατος ή ένα αυγό, ή 1/2 κούπα από μαγειρευμένα φασόλια γίγαντες.) Λαχανικά, φρούτα: Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει όλα τα φρούτα και τα λαχανικά. 4 μερίδες ημερησίως. (Η μια μερίδα αντιστοιχεί σε 1/2 κούπα μαγειρευμένων λαχανικών ή μια κούπα ωμών λαχανικών ή 1/2 μικρό φρέσκο φρούτο). Γαλακτοκομικά: Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει γάλα, τυρί , γιαούρτι τα οποία καλό είναι να είναι χαμηλά σε λιπαρά. Γάλα ημερησίως για παιδιά ηλικίας κάτω των 10 ετών 500 ml, για παιδιά ηλικίας άνω των 10 ετών 700 ml (Μέρος του γάλακτος μπορεί να αντικατασταθεί με τυρί, παγωτό ή γιαούρτι). Ψωμί/ δημητριακά: Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει όλα τα είδη των ψωμιών, των δημητριακών και των ζυμαρικών, κανονικής ή ολικής αλέσεως καθώς και τις πατάτες. 4 μερίδες ημερησίως (Η μια μερίδα αντιστοιχεί σε μια φέτα ψωμί ή σε 30 γραμμάρια ωμών δημητριακών (π.χ. κόρν φλέϊκς) ή σε 3/4 της κούπας μαγειρευμένων δημητριακών ή σε 1/2 κούπας αμύλου (πατάτες, ρύζι, ζυμαρικά).
Γιατί η Ελλάδα έχει τόσο μεγάλα ποσοστά παιδικής παχυσαρκίας;
Η Ελλάδα κατέχει το θλιβερό προνόμιο να είναι ανάμεσα στις Ευρωπαϊκές (και όχι μόνο) χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά παχυσαρκίας, τόσο στον γενικό πληθυσμό όσο και στα παιδιά και τους εφήβους. Στα δέκα παιδιά μας τα τέσσερα είναι υπέρβαρα και το ένα από αυτά δεν είναι απλώς υπέρβαρο αλλά παχύσαρκο. Είναι μια άκρως ανησυχητική πραγματικότητα αυτή. Οι γενικοί επιβαρυντικοί παράγοντες που ανέφερα σε προηγούμενη ερώτησή σας που παρατηρούνται παγκοσμίως, ισχύουν προφανώς και για την χώρα μας. Μερικοί όμως εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα στην Ελλάδα, ενώ αντιθέτως έχουμε τα τελευταία χρόνια απομακρυνθεί από το βασικό μας ατού, να το πω έτσι, που ήταν η μεσογειακή διατροφή. Το κάπνισμα της εγκυμονούσης, το παθητικό κάπνισμα του παιδιού στο σπίτι, το ενεργητικό κάπνισμα των εφήβων είναι πολύ πιο συχνά στην Ελλάδα από ότι στις υπόλοιπες ανεπτυγμένες χώρες. Η παρατηρούμενη αύξηση κατανάλωσης κόκκινου κρέατος και η αντίστοιχη μείωση βρώσης λαχανικών και φρούτων παρατηρείται πιο έντονα στην Ελλάδα: θα τολμούσα να πω, ότι το μεγάλο μας ποσοστό οφείλεται επίσης, πέρα από την επίκληση των στερήσεων που πέρασε η προηγούμενη γενιά, στο γεγονός της στρεβλής ελληνικής νοοτροπίας ότι η ευμάρεια εκδηλώνεται μέσω της πολυφαγίας και όχι της καλοφαγίας, ότι η αναψυχή και η διασκέδαση δεν ολοκληρώνεται χωρίς ένα περιεκτικότατο σε θερμίδες γεύμα, ότι η βροχή από σοκολάτες είναι ένδειξη αγάπης και στοργής προς τα παιδιά, ότι περισσότερο αξίζει ως δώρο το γλυκό από μια μεγάλη βόλτα! Μην ξεχνάμε τέλος, ότι υιοθετήσαμε με μεγάλη ένταση συνήθειες άλλων κρατών (fast food κτλ), από τις οποίες τα άλλα κράτη ήδη απομακρύνονται, ενώ εμείς ακόμη δεν δείχνουμε καμία διάθεση να το κάνουμε…
Θα περίμενε κανείς ότι λόγω της κρίσης οι οικογένειες θα επέστρεφαν στο… σπιτικό φαγητό και θα απέφευγαν τα junk food. Ισχύει κάτι τέτοιο; Έχει παρατηρηθεί κάποια βελτίωση στις διατροφικές συνήθειες των παιδιών;
Δεν θέλω να είμαι απαισιόδοξος στην απάντησή μου αυτή: Όλο και μεγαλύτερος αριθμός οικογενειών στην Ελλάδα ευαισθητοποιείται στα θέματα διατροφής και άσκησης. Δεν ευχόμασταν να είναι η οικονομική κρίση που θα ωθήσει τους Έλληνες στην υγιεινή διατροφή, αλλά «ουδέν κακόν αμιγές καλού»: Φαίνεται μία τάση, σε πρόσφατη μελέτη του ΕΚΠΑ, ότι η ανάγκη για οικονομία στρέφει σταδιακά τους συμπατριώτες μας σε πιο «φτηνές» τροφές που πολλές φορές είναι και πιο υγιεινές. Τροφές της παλαιάς καλής μεσογειακής διατροφής, όπως τα όσπρια, ξαναβρίσκουν τον δρόμο τους προς το ελληνικό τραπέζι. Δεν πρέπει όμως να έχουμε αυταπάτες ότι αυτή είναι η λύση του προβλήματος. Μην ξεχνάμε ότι η ακραία φτωχοποίηση στις ευπαθείς κυρίως ομάδες μιας κοινωνίας εξανεμίζει την δυνατότητα διατροφικών επιλογών και ποικιλίας στην διατροφή και οδηγεί σε επιλογές τροφίμων με αμφίβολη ποιότητα, με μόνο κριτήριο το κόστος.
Μένει πολύς δρόμος ακόμα να διανυθεί μέχρι να κατανοήσουμε όλοι ότι η παχυσαρκία είναι εδώ, είναι νόσος, απειλεί τα παιδιά μας, αλλά μπορεί να αντιμετωπισθεί ή, ακόμα καλύτερα, να προληφθεί!
Ποια είναι τα λάθη που κάνουν οι γονείς όσον αφορά στη διατροφή των παιδιών τους;
Το πρώτο λάθος που κάνουμε είναι ότι, άθελά μας, δεν είμαστε πολλές φορές το καλύτερο παράδειγμα για τα παιδιά μας: Τα βεβιασμένα, πρόχειρα, αποσπασματικά, διακοπτόμενα και «στο πόδι» γεύματα που λαμβάνουμε, κυνηγημένοι από την πιεστική καθημερινότητα, οδηγούν τα παιδιά μας σε παρόμοιες συμπεριφορές. Το έτοιμο γεύμα από την κατάψυξη ή από το ταχυφαγείο της γειτονιάς, το ένα πιάτο χωρίς σαλάτα, πιθανόν χωρίς λαχανικά και η απουσία φρούτου ως επιδόρπιο, που τελικά… κουβαλάμε μαζί μας μπροστά στην τηλεόραση δεν βοηθούν τα παιδιά να αποκτήσουν σωστές διατροφικές συνήθειες. Η βιασύνη και το άγχος του πρωινού ξυπνήματος με αποτέλεσμα την απώλεια του πρώτου και πολύ σημαντικού γεύματος της ημέρας, είναι άλλος ένας επιβαρυντικός παράγοντας. Η χρήση και η κατάχρηση των γλυκών και των αναψυκτικών που μάλιστα πολλές φορές αποτελεί μέθοδο επιβράβευσης ή ακόμα και «δωροδοκίας», «φορτώνει» τα παιδιά μας με περιττές και «ανθυγιεινές» θερμίδες. Τέλος, η επιρροή στην διατροφή των παιδιών από τους πρεσβύτερους και πολύ σεβαστούς γιαγιάδες και παππούδες (με αυτή τη σειρά) δεν είναι αμελητέα: οι στερήσεις που βίωσαν σε χαλεπά για την Ελλάδα χρόνια δεν πρέπει να τους ακολουθούν πλέον σήμερα που τα πράγματα είναι σαφώς καλύτερα. Η προσφορά τους στην ανάπτυξη των παιδιών είναι προφανώς ανεκτίμητη, και γίνεται αξεπέραστη όταν ξεφεύγει από το… παραδοσιακό «μπούκωμα»!
Έχετε κάποια συμβουλή για το πώς θα μπορούσαν να αλλάξουν κάποιες «κακές» διατροφικές συνήθειες των παιδιών τους;
Θα «δανειστώ» τις βασικές οδηγίες της Ένωσης Ελλήνων Διαιτολόγων που είναι αρωγοί της προσπάθειας που γίνεται για τον περιορισμό της παχυσαρκίας στην Ελλάδα:
Να μην παραλείπονται κύρια γεύματα.
Το πρωινό είναι από τα σημαντικότερα γεύματα της ημέρας
Να μην καταναλώνονται μεταξύ των γευμάτων πρόχειρες τροφές. Οι πρόχειρες τροφές περιέχουν αρκετό λίπος, αλάτι και κενές θερμίδες. Γι αυτό πρέπει να χρησιμοποιούνται με μέτρο.
Λιγότερα λίπη και ζάχαρη
Κατανάλωση περισσότερων τροφών πλούσιων σε φυτικές ίνες
Άφθονα φρούτα και λαχανικά
Κατανάλωση ποικιλίας τροφών καθημερινά
Παρακολούθηση και διατήρηση κανονικού σωματικού βάρους
Αργό μάσημα
Άφθονο νερό
Να αποφεύγονται τα οινοπνευματώδη ποτά και ο καπνός (στους εφήβους)
Να αποφεύγεται η υπερκατανάλωση γλυκών και αναψυκτικών
Να αποφεύγεται το πολύ αλάτι
Άσκηση καθημερινά
Θα ήθελα, αν μου επιτρέπετε, να κλείσω ως εξής:
Το κλειδί για την απαραίτητη ανατροπή, είναι η εκπαίδευση των παιδιών από μικρή ηλικία, που ξεκινά στους κόλπους της οικογένειας, με την εγκατάσταση απλών κανόνων διατροφής και τρόπου διαβίωσης. Το παράδειγμα που δίνεται από τους γονείς είναι από τα ισχυρότερα κίνητρα κινητοποίησης του παιδιού και αργότερα του εφήβου. Η εκπαίδευση μέσω σχολικών προγραμμάτων είναι επίσης σημαντική, ιδιαίτερα όταν εφαρμόζεται με βιωματικό τρόπο και με την συμμετοχή των παιδιών π.χ. στον κατάλογο των σνακ της σχολικής καντίνας, σε ημερίδες ή θεατρικά δρώμενα για ενημέρωση των συνομηλίκων τους κ.λπ. Η πολιτεία, εσείς τα Μ.Μ.Ε. και τέλος εμείς, η επιστημονική κοινότητα, έχουμε όλοι σημαντική ευθύνη για την υλοποίηση του σχεδιασμού πρόληψης και παρέμβασης.
Κώστας Γρηγοράκος
Παιδιάτρος